Từ Bến Nhà rồng đến khúc khải hoàn ca

Cũng là một hiện tượng, một không gian, một con người, một hoàn cảnh, khi mà Bác rời bến cảng nhà Rồng đi tìm  đường cứu nước- thì mỗi bộ môn nghệ thuật đều tạo dựng được những tầng bậc cảm xúc khác nhau. Nếu như trong bài thơ Người đi tìm hình của nước, nhà thơ Chế Lan Viên  cho  người đọc thấy được hình ảnh của người thanh niên đi tìm đường cứu nước trong một không gian buồn với một tâm trạng cô dơn, thì nhạc sĩ Trần Hoàn cũng làm được điều đó qua ca khúc Thăm bến nhà Rồng. Bằng cách gợi và qua âm hưởng của Hò Nam Bộ kết hợp với lời ca “Lúc cập thuyền ai đưa tiển Người đi. Hay chỉ một mình Bác khăn gói biệt ly…” đã đánh trúng tâm lý người nghe để tạo nên trạng thái cộng hưởng về chiều sâu của mặt tình cảm. Hình ảnh của người thanh niên yêu nước Nguyễn Tất Thành đã được hiển hiện trước một không gian buồn xa vắng, sâu lắng.

Sau bao nhiêu năm bôn ba chân trời gốc bể, khi trở về, Bác đã đổi đời cho dân, cho nước. Hình ảnh của Hồ Chủ tịch đã bắt đầu in đậm vào trong trí nhớ của những con dân đất Việt. Bác vĩ đại thanh tao nhưng rất gần gủi với nhân dân. Lưu Bách Thụ đã ghi lại cảm xúc chân thành, một mặt để bày tỏ tấm lòng biết ơn của nhân dân ta đối với Bác, một mặt làm nổi rõ những cống hiến của Bác với dân tộc: “Dân Nam ơi biết ơn cụ Hồ đời đời/ Bao nhiêu năm sống trong nguy nan điêu linh/ Dân Nam ơi biết ơn cụ Hồ đời đời/ Một lòng vì dân Người đấu tranh không ngừng”. Lời ca không hoa mỹ, âm nhạc mang tính hành khúc đơn giản, nhưng dễ làm lay thức lòng người bởi tính mộc mạc của nó. Và bắt đầu từ đây, những cống hiến của Hồ Chí Minh cho sự nghiệp cách mạng ở giai đoạn trước đã được khắc họa lại (cho dù không đầy đủ), và cũng từ đây, người dân nước Nam gọi Người là cha rồi nguyện tiếp bước đi theo Người, đó là một giá trị nhân văn.

Sau Cách mạng tháng 8/1945 và những năm kháng chiến cứu nước, nước ta đã có nhiều bài hát về Chủ tịch Hồ Chí Minh để lại ấn tượng sâu sắc trong đời sống tình cảm của nhân dân cả nước và bè bạn năm châu. Một trong số những bài hát đó là "Tiếng hát giữa rừng Pác Bó" của Nguyễn Tài Tuệ, lần đầu tiên được giới thiệu trên sóng phát thanh Đài Tiếng nói Việt Nam nhân kỷ niệm lần thứ 70 Ngày sinh của Người (19/5/1890 - 19/5/1960), đến nay bài hát đã hơn 50 tuổi. Những cung bậc của bài hát "Tiếng hát giữa rừng Pác Bó" như tái hiện trong ông hình ảnh những phiên chợ ở Bắc Hà, Sa Pa, Lào Cai, Khâu Vai, Hà Giang cùng những gương mặt chàng trai cô gái dân tộc hân hoan những ngày xuống chợ, trong lòng ông như vang lên câu hát: "Trông vời lưng núi, Khuổi Nậm rì rào núi cao ngàn mây/Chiều nay sáo ai đang lượn về dưới chân đèo/Kể rằng: Người về đây, Người cao hơn núi./Người về quê ta tấm áo chàm tình thương quê nhà" .

Cũng  là không gian thiên nhiên đó nhà thơ Trần Văn Loa khá thành công trong việc tạo dựng hình ảnh vị lãnh tụ của dân tộc qua bài thơ: Suối Lê nin. Do bài thơ giàu xúc cảm, giàu hình ảnh lại có chất nhạc, nên đã được nhạc sĩ Phạm Tuyên cũng như hai nhạc sĩ Hà Té - Hoàng Đạm cùng phổ nhạc thành hai bài hát có giai điệu khác nhau. Tuy âm hưởng then trong giai điệu của mỗi bài hát không giống nhau, nhưng lại có một điểm chung là tác giả âm nhạc đều tải được trọn vẹn ý của bài thơ, điều ấy đồng nghĩa với việc các nhạc sĩ đã tạo dựng khá thành công hình ảnh Hồ Chí Minh - một con người tự tại, luôn hòa nhập với thiên nhiên: “Dòng suốt mát rượi uốn quanh nương đồi . Là nơi xưa Bác ngồi câu cá. Suối sâu nước in hình vầng trán Bác mênh mông biển trời”, Và “Bác đặt tên cho dòng suối Lênin. Để thành máu nuôi tim. Bác uống nước suối Lênin, nước của núi rừng”.

Một con người giản dị, sống một cuộc đời giản dị nhưng ý chí và những việc làm của Bác thì vĩ đại vô cùng. Có lẽ từ trong tiềm thức sâu xa của mổi người nhạc sĩ, khi nghĩ về Người, không gì khác hơn là một tấm lòng thành kính. Chính vì thế mà những điều tưởng chừng đơn giản nhất trong cuộc đời ít ai để ý tới thì được các nhạc sĩ quan tâm khai thác. Như góp thêm một mảng màu quan trọng để chân dung Hồ Chí Minh thêm trọn vẹn trong dòng ca khúc cách mạng, nhạc sĩ Văn An dựa trên ý thơ của Nam Yên để viết bài Đôi dép Bác Hồ. Đây là bài hát khá hay, nó hay là bởi giai điệu đẹp, dễ hát, đậm chất trữ tình, dễ đi vào lòng người. Lời ca không đao to búa lớn mà được thể hiện thật dung dị, làm nổi rõ tính cách trong con người của Hồ Chí Minh. Không giày đen, kính trắng, cặp da như nhiều cán bộ mà chúng ta thường thấy, Người chỉ với đôi dép đơn sơ, nhưng đôi dép ấy đã đi từ chiến khu về đồng bằng, đi vào nhà máy, trận địa, phố phường, đồng quê... Đôi dép "đã cùng Bác vượt chông gai xây non nước nhà. Đường đi chiến đấu gần xa, dấu dép cha già dẫn lối con đi" - một cái kết có hậu và mang ý nghĩa mỹ học cao cả.

Cả cuộc đời Bác luôn "chăm lo cho hạnh phúc nhân dân, cả cuộc đời Bác hy sinh cho dân tộc Việt Nam". Đó là ham muốn tột bậc của Người, bởi Người quan niệm rằng: dân có giàu thì nước mới mạnh, và tư tưởng lấy dân làm gốc của Người được nhạc sĩ Thuận Yến kết dệt: " Bác thương các cụ già xuân về gửi biếu lụa. Bác yêu đàn cháu nhỏ Trung Thu gửi cho quà. Bác thương đoàn dân công đêm nay ngủ ngoài rừng. Bác thương người chiến sĩ đứng gác ngoài biên cương. Bác viết thư thăm hỏi, gửi muôn vàn yêu thương" (Bác Hồ - Một tình yêu bao la). Ân cần và gần gũi với nhân dân Bác thương các cụ già xuân về gửi biếu lụa. Bác yêu đàn cháu nhỏ Trung nhân dân trong đời sống thường nhật, nhưng sự nghiệp cách và tầm vóc của người thật vô cùng lớn lao. Người đi đến đâu, mang niềm vui và sức mạnh tới đó. Không máy móc, không gượng gạo mà ngợi ca một cách tự nhiên, tự nhiên như chính tấm lòng của người dân đối với vị cha già dân tộc. “Hồ Chí Minh dắt toàn dân nước ta. Vững bền tranh đấu cho toàn dân nước ta. Hồ Chí Minh muôn năm giải phóng cho nhân dân, xây dựng non nước Việt Nam” ( Ca ngợi Hồ Chủ tịch, nhạc Lưu Hữu Phước; lời Nguyễn Đình Thi). Không xúc động sao được, và không ngợi ca sao được, bởi cuộc đời của Chủ tịch Hồ Chủ tịch đúng như vậy.

Cũng khác họa chân dung của Người  theo thể chính ca, nhưng trong cái trang nghiêm mà nhạc sĩ Văn cao tạo ra cái xu hướng thiên về chiều sâu nội tâm, bởi cách tiên hành giai điệu mang tính bình ổn. Điều đó làm nổ bật lên hai mảng màu  khác nhau nhưng lại hòa quyện bền chặt: giữa một bên là con người giản dị, dịu dàng, khiêm nhường; một bên là ánh hào quang cách mạng rực rỡ mà Người đem tới. “Người về đem tới ngày vui/Mùa thu nắng toả Ba Đình/Với tiếng Người còn dịu dàng như tiếng đất trời… Cụ Hồ Chí Minh, ý muôn người trong một người/Tên quê hương hồn đất nước Bắc Nam./Cụ Hồ Chí Minh, ánh đuốc soi đường sáng, đế quốc tan tành hết” (Ca ngợi Hồ Chủ tịch Văn Cao).

Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ vĩ đại của dân tộc ta, dòng sông Bến Hải như lưỡi dao cưa đứt hai miền Nam - Bắc. Nhân dân miền Nam từng ngày, từng giờ phải hứng chịu đạn bom của kẻ thù. Miền Nam luôn là nỗi day dứt, khắc khoải trong trái tim Người. Độc lập tự do là ước mơ cháy bỏng của Bác cũng là ước nguyện của toàn dân tộc đây cũng là đề tài mà nhiều nhạc sĩ chú tâm khai thác. Và, chỉ bằng tấm lòng chân thật, cảm xúc chân thành các tác giả mới khắc họa được chân dung của Người khi nghĩ về miền Nam thân yêu. Miền Nam nhớ mãi ơn Người (nhạc của Lưu Cầu, lời Trần Nhật Lan) là một trong những ca khúc được ghi nhận, bởi sự thành công của nó chính là ở chỗ mộc mạc. Mộc mạc như tính cách của người dân Nam Bộ, nhưng lại chứa đựng cái lôgíc sẵn có của sự ứng xử trong cuộc sống. Vào đầu lời ca là sự khẳng định tình cảm bất di bất dịch của người dân miền Nam với Bác: “Dẫu núi có mòn, mà sông kia có cạn. Miền Nam ơi, miền Nam nhớ mãi ơn Người thiết tha”. Một cách lý giải rất đời, rất người và rất thơ; “Hai tiếng miền Nam luôn trong tim của Người. Thương nhớ ngày đêm không phút giây nào nguôi. Miền Nam anh dũng trong trái tim người. Dù núi Chư Pông hay đến Sài Gòn, sông Trà, sông Hương, tim người luôn yêu thương…”.

Cũng bằng cách tiếp cận này, nhạc sĩ Trọng Loan viết ca khúc Lời  ca dâng Bác. Không đi vào mô tả hình ảnh của Bác, mà tác giả đã khai thác chiều sâu nội tâm của Người với Miền Nam và ngược lại. Điều đó cho thấy cái tầm vĩ đại, cái lớn lao và và sự giản dị luôn hòa quyện trong một con người. Và ngay cả khi chuẩn bị xa rời cỏi trần, Người vẫn day dứt trong tim “Bác muốn nghe một câu hò Huế, bởi nước non chia cắt vẫn chưa liền”. Và, “Trước lúc đi xa qua bên kia bầu trời. Người muốn đem tận vô cùng. Bài ca đất nước theo Bác đến mênh mông” (Lời Bác dặn trước lúc đi xa - Trần Hoàn). Chính vì thế mà ảnh hưởng của Người, lúc còn sống cũng như khi đi xa, tới các tầng lớp xã hội, tới sự nghiệp cách mạng của dân tộc là vô cùng rộng lớn.Về khía cạnh này, không ít nhạc sĩ lưu tâm và khai thác. Và như thế hình ảnh Bác luôn hiện hữu in đậm trong tâm thức nhân dân với các ca khúc: Tiếng hát từ thành phố mang tên Người (Nhạc: Cao Việt Bách, thơ: Đăng Trung). Người sống mãi trong lòng miền Nam (Nguyễn Đồng Nam), Bác Hồ sống mãi với Tây Nguyên (Lê Lôi), Trồng cây lại nhớ ơn Người (dân ca Nghệ Tĩnh, Đỗ Nhuận đặt lời…). Với lực lượng vũ trang có: Bác đang cùng chúng cháu hành quân (Huy Thục), Đêm Trường Sơn nhớ Bác (Nhạc Trần Chung, thơ Nguyễn Trung Thu) Hành quân qua quảng trường (Ánh Dương). Chúng con bên giấc ngủ của Người (Nguyễn Như Nước). Với ngành giáo dục có: Quà tháng 5 dâng Người (Hồng Đăng), Những bông hoa trong vườn Bác (Văn Dung)… Với các cháu thiếu niên nhi đồng có: Em mơ gặp Bác Hồ  (Xuân Giao), Ai yêu Bác Hồ Chí Minh hơn thiếu niên nhi đồng (Phong Nhã)…

Đến nay hơn 45 năm Người đi xa, nhưng hình ảnh của Bác luôn in đậm trong tâm thức của người dân Việt Nam. Các nhạc sĩ, các nhà văn , nhà thơ đang khai thác nhiều khía cạnh để làm dày thêm cuốn tư liệu âm thanh về chân chung của Bác. Bởi vì: “Người là cha, là Bác, là anh. Trái tim lớn lọc trăm dòng máu đỏ – Tố Hữu) đã khai sinh ra đất nước Việt Nam và đem hạnh phúc về cho nhân dân.

    Nguyễn Văn Thanh